Bạn đã từng ăn hết một bát phở dở chỉ vì… đã lỡ trả tiền? Hay kiên trì xem một bộ phim chán ngắt chỉ vì “đã mua vé rồi”? Xin chúc mừng, bạn vừa tốt nghiệp khoá “Ngụy biện chi phí đã mất” loại ưu!
1. Ngụy biện chi phí đã mất là gì?
Ngụy biện chi phí đã mất (sunk cost fallacy) là hiện tượng tâm lý khiến chúng ta cố chấp tiếp tục một việc gì đó chỉ vì đã đầu tư vào đó tiền bạc, thời gian, công sức, dù biết rõ rằng tiếp tục chỉ càng… lún sâu hơn vào bùn. Đó là kiểu tiếc nuối “của đã mất” đến mức tự biến mình thành nạn nhân của chính mình.
“Ngụy biện chi phí chìm khiến cho con người trở nên bối rối và khổ sở. Một khi đã dành thời gian và tiền bạc vào thứ gì đó, chúng ta chưa sẵn sàng rời bỏ nó bởi điều đó có nghĩa là ta đã lãng phí thời gian và tiền bạc của mình, mặc cho những thứ đó không tài nào lấy lại được nữa.”
— David Epstein, tác giả cuốn Range
2. Những ví dụ cười ra nước mắt
- Bát phở dở: Đã trả 50k, dù phở mặn chát, bạn vẫn cố nuốt cho hết vì “tiếc tiền”.
- Bộ phim dở tệ: Đã mua vé, dù phim buồn ngủ, vẫn ngồi đến phút cuối để “không phí vé”
- Học ngành không yêu: Học 3 năm ngành kế toán, phát hiện đam mê… làm bánh, nhưng vẫn cố học nốt vì “đã lỡ đầu tư quá nhiều”
- Yêu lâu nên… không dám chia tay: “Đã yêu nhau 5 năm, giờ bỏ thì phí quá!” — và thế là tiếp tục… đau khổ
- Đầu tư thua lỗ: Mua cổ phiếu giá cao, giá rớt thê thảm, nhưng không dám bán vì “đã bỏ tiền rồi, gỡ gạc chút nào hay chút ấy”
3. Vì sao chúng ta dễ “lầy lội” như vậy?
- Hiệu ứng sợ mất mát: Daniel Kahneman (giải Nobel Kinh tế) chỉ ra rằng con người sợ mất mát hơn là ham muốn được lợi ích. Đau mất 1 triệu đồng mạnh hơn vui khi kiếm được 1 triệu đồng
- Cái tôi và sĩ diện: Không ai muốn thừa nhận mình đã sai, đã phí thời gian, tiền bạc, công sức.
- Áp lực xã hội: “Bỏ cuộc” dễ bị nhìn nhận là yếu đuối, thiếu kiên trì.
- Ảo tưởng lạc quan: “Biết đâu cố thêm chút nữa lại thành công?” — và thế là… cố mãi
4. Các nhà tâm lý học, kinh tế học nói gì?
- Daniel Kahneman (Nobel Kinh tế): “Chúng ta đau khổ khi mất mát hơn là vui sướng khi được lợi ích” — hiệu ứng loss aversion là gốc rễ của ngụy biện chi phí đã mất
- Christopher Olivola (ĐH Carnegie Mellon): Khi hiệu ứng này quá mạnh, nó thúc đẩy ta làm những điều không muốn, thậm chí có hại cho bản thân
- David Epstein (tác giả, nhà báo khoa học): Ngụy biện chi phí đã mất khiến chúng ta bỏ lỡ những cơ hội tốt hơn trong tương lai chỉ vì không dám bỏ cái đã đầu tư trong quá khứ
5. Làm sao để thoát bẫy “lầy lội” này?
- Tự hỏi bản thân: Nếu chưa từng đầu tư gì, liệu bạn có chọn làm việc này không
- Tập trung vào tương lai, không phải quá khứ: Đừng để những gì đã mất quyết định những gì sẽ làm.
- Chấp nhận sai lầm: Dám quay đầu là bờ, không phải là yếu đuối mà là thông minh!
- Viết ra các lựa chọn: Đánh giá lợi ích và rủi ro dựa trên hiện tại, không phải dựa trên “công sức đã bỏ ra”
6. Kết luận siêu vui vẻ
Cuộc đời vốn đã đủ “lầy” rồi, đừng tự biến mình thành “bùn lầy” chỉ vì tiếc của đã mất! Nhớ nhé: Tiền, thời gian, công sức đã lỡ tiêu rồi thì… cho nó chìm luôn! Hãy mạnh dạn “bỏ của chạy lấy người” khi cần thiết, vì đôi khi, dừng lại mới là cách đầu tư thông minh nhất cho hạnh phúc tương lai.
“Không lẽ bạn cam chịu ngập ngụa cả đời trong vũng bùn, cắt hết đường vui vẻ và hạnh phúc của bản thân chỉ vì tiếc những gì mình đã lỡ chi ra?”
— Một nạn nhân từng tỉnh ngộ
Bạn đã từng “lầy” với ngụy biện chi phí đã mất chưa? Nếu rồi, xin chúc mừng: Bạn rất… bình thường! Nhưng từ nay, hãy tỉnh táo nhé!
