Nếu bạn từng nghĩ lịch sử là một chuỗi những ngày tháng buồn tẻ, toàn vua chúa và chiến tranh, thì “Sapiens: A Brief History of Humankind” của Yuval Noah Harari sẽ khiến bạn phải… bật cười, rồi bật ngửa, rồi bật dậy đi khoe với bạn bè rằng “lịch sử hóa ra cũng thú vị phết!”. Hãy cùng tôi review cuốn sách này – nơi mà Homo sapiens (tức là chúng ta) được bóc tách không thương tiếc, từ những ngày còn lông lá tới thời đại selfie và AI.
Hành Trình “Tám” Lại 70,000 Năm Chỉ Trong 400 Trang
Harari mở màn bằng một cú “zoom out” cực đại: 2,5 triệu năm trước, loài người chẳng là gì ngoài một loài động vật nhạt nhòa, đứng bét bảng trong showbiz tự nhiên. Thế mà chỉ trong nháy mắt lịch sử (70,000 năm), chúng ta đã từ “kẻ chẳng ai thèm để ý” thành “trùm cuối” của hành tinh, dọn sạch các đối thủ như Neanderthal, Homo erectus, và một loạt “họ hàng” khác. Nếu có Oscar cho “vai phản diện xuất sắc nhất”, chắc Homo sapiens phải được đề cử!
Harari chia lịch sử loài người thành bốn “season” chính:
- Cognitive Revolution – Khi loài người biết… buôn chuyện và bịa chuyện.
- Agricultural Revolution – Khi chúng ta bị cây lúa “bắt làm con tin”.
- Unification of Humankind – Khi mọi người cùng tin vào những thứ không ai sờ được, như tiền, quốc gia, tôn giáo.
- Scientific Revolution – Khi chúng ta bắt đầu đặt câu hỏi “Vũ trụ này vận hành kiểu gì?” và tạo ra tên lửa, vaccine, và… mạng xã hội.
Homo Sapiens: Kẻ Sống Nhờ “Bịa Đặt”
Điểm nhấn lớn nhất của Sapiens là: loài người không mạnh nhất, không nhanh nhất, nhưng lại là bậc thầy của “fiction” – tức là khả năng kể chuyện, tin vào những thứ không tồn tại ngoài trí tưởng tượng. Bạn nghĩ Peugeot là một hãng xe à? Không, nó là một “ý tưởng tập thể” – một câu chuyện mà hàng triệu người cùng tin, cùng làm việc, và cùng… tiêu tiền cho nó.
Harari “troll” nhẹ các đồng loại của mình: “Bạn sẽ không bao giờ thuyết phục được một con khỉ đưa cho bạn quả chuối bằng cách hứa hẹn rằng nó sẽ nhận được vô số chuối trên thiên đường dành cho khỉ.” Nhưng loài người thì lại tin vào mọi thứ, từ thần linh đến tiền giấy, từ nhân quyền đến Bitcoin. Đó là lý do chúng ta có thể hợp tác với hàng triệu người xa lạ, xây dựng kim tự tháp, phát động chiến tranh, và… lập hội fan của BTS.
Nông Nghiệp: Bước Tiến Hay Cái Bẫy?
Nếu bạn nghĩ phát minh ra nông nghiệp là “đỉnh cao tiến hóa”, Harari sẽ cho bạn một cú “twist”: “Chúng ta không thuần hóa lúa mì, mà lúa mì đã thuần hóa chúng ta.” Từ những kẻ tự do săn bắt hái lượm, loài người trở thành “nô lệ” của đồng ruộng, phải làm việc còng lưng để nuôi sống nhiều miệng ăn hơn, đổi lại là… đau lưng và sâu răng.
Và thế là, từ một nhóm nhỏ vui vẻ, chúng ta biến thành xã hội đông đúc, nhiều luật lệ, nhiều bất công, và… nhiều drama hơn bao giờ hết.
Tiền, Tôn Giáo, Quốc Gia: Toàn Là “Hàng Ảo”
Harari cực kỳ thích “vạch mặt” những thứ mà chúng ta tin là thật. Tiền? Chỉ là giấy in hình, có giá trị vì mọi người cùng tin vào nó. Quốc gia? Một đường vẽ tưởng tượng trên bản đồ, nhưng đủ sức khiến hàng triệu người đi đánh nhau. Tôn giáo? Một câu chuyện tập thể, giúp hàng triệu người xa lạ cùng nhau xây nhà thờ, xây chùa, hoặc… xây tường biên giới.
Nói cách khác, loài người “nghiện” các câu chuyện chung. Đó là lý do Facebook, Twitter, TikTok thành công rực rỡ: ai cũng muốn kể chuyện, nghe chuyện, và “like” chuyện của nhau.
Khoa Học: Cứu Tinh Hay “Con Dao Hai Lưỡi”?
Khi bước vào Scientific Revolution, Harari lại tiếp tục “bóc phốt”: Khoa học không phải lúc nào cũng vì chân lý, mà thường được thúc đẩy bởi… tiền và quyền lực. Từ việc khám phá châu Mỹ để tìm vàng, đến việc chế tạo bom nguyên tử, loài người luôn có động lực rất “đời thường”: làm giàu và làm trùm.
Và rồi, khi đã có đủ công nghệ, chúng ta lại bắt đầu “chỉnh sửa” chính mình: từ di truyền học đến AI, từ thuốc trường sinh đến robot tình yêu. Harari đặt câu hỏi: “Liệu chúng ta có đang tự biến mình thành loài khác?”
Hài Hước, Đá Xéo, Và Đầy “Plot Twist”
Điều khiến Sapiens khác biệt là giọng văn vừa hài hước, vừa “đá xoáy” mà không kém phần sâu sắc. Harari không ngần ngại gọi Homo sapiens là “kẻ diệt chủng số một”, là “serial killer sinh thái”, là “nô lệ của chính những câu chuyện mình bịa ra”. Đọc Sapiens, bạn sẽ cười vì những ví dụ cực kỳ đời thường: “Một người giàu Ai Cập cổ đại sẽ không giải quyết khủng hoảng hôn nhân bằng cách đưa vợ đi nghỉ ở Babylon, mà sẽ xây cho bà ấy một cái lăng mộ hoành tráng.”
Harari cũng không ngần ngại “troll” luôn cả ngành lịch sử: “Lịch sử loài người là lịch sử của những câu chuyện được kể đi kể lại, mỗi lần lại thêm một chút gia vị.”
Sapiens: Dành Cho Ai?
- Những ai “ngán” sách sử khô khan, thích nghe chuyện cười về chính loài người.
- Những người tò mò muốn biết tại sao mình lại đi làm, đi mua sắm, đi bầu cử, đi nhà thờ, hay đi… cãi nhau trên mạng.
- Những ai thích những câu hỏi lớn: “Chúng ta là ai? Đang đi về đâu? Và có nên tin vào Bitcoin không?”
Một Số “Cú Chọc” Đáng Nhớ Trong Sách
- “Lịch sử khiến Homo sapiens trông như một kẻ giết người hàng loạt sinh thái.”
- “Chúng ta không thuần hóa lúa mì. Lúa mì đã thuần hóa chúng ta.”
- “Bạn không thể thuyết phục một con khỉ đưa bạn quả chuối bằng cách hứa hẹn thiên đường chuối.”
- “Tiền là hệ thống niềm tin tập thể lớn nhất từng được phát minh.”
- “Sự khoan dung không phải là đặc sản của Sapiens.”
Kết: Đọc Sapiens Để… Đỡ Ảo Tưởng Về Loài Người
Sapiens không phải là cuốn sách để bạn tìm kiếm niềm tin vào sự tiến bộ vĩ đại của loài người. Nó là cuốn sách để bạn cười, suy ngẫm, và đôi khi… hơi lo lắng về tương lai. Nó giúp bạn nhận ra: hóa ra chúng ta chẳng khác gì những “tay kể chuyện chuyên nghiệp”, sống nhờ vào những điều tưởng tượng, và luôn sẵn sàng “bịa thêm” nếu cần.
Nếu bạn muốn một cuốn sách vừa “hack não”, vừa giải trí, vừa khiến bạn nhìn thế giới bằng con mắt mới – hãy đọc Sapiens. Và nhớ: sau khi đọc xong, đừng quá tự hào vì là Homo sapiens, vì biết đâu, bạn chỉ là “nạn nhân” của một câu chuyện tập thể nào đó mà thôi.
