Nếu “Sapiens” là bữa tiệc lịch sử tưng bừng, “Homo Deus” là chuyến du hành vào tương lai xa xôi, thì “21 Lessons for the 21st Century” của Yuval Noah Harari lại là một “bản tin thời sự” sắc lẹm về chính thế giới chúng ta đang sống. Không còn kể chuyện quá khứ hay đoán mò tương lai, lần này Harari “lôi” độc giả về với thực tại, mổ xẻ những vấn đề nóng hổi, bức bối và đôi khi… khiến bạn muốn “tắt app” khỏi thế kỷ 21!
1. Sách này nói về gì? Đừng mong có “bài học mẫu giáo”
Đừng để cái tên “21 bài học” đánh lừa bạn: Harari không hề phát bài tập về nhà, cũng chẳng đưa ra đáp án kiểu “làm theo là thành công”. Thay vào đó, ông trình bày 21 tiểu luận, mỗi bài là một “cú tát tỉnh người” vào những chủ đề nóng bỏng nhất của thế giới hiện đại: công nghệ, chính trị, tôn giáo, chủ nghĩa dân tộc, tin giả, khủng bố, giáo dục, và cả… ý nghĩa cuộc đời.
Harari không hứa hẹn “giải pháp thần kỳ”, mà chủ yếu là quan sát, chất vấn, và… chọc ngoáy vào những điều chúng ta vẫn tưởng là hiển nhiên. Đọc xong, bạn sẽ thấy mình không còn dám tin vào “câu chuyện” nào một cách dễ dãi nữa!
2. Những “nỗi đau” của thế kỷ 21 qua lăng kính Harari
a. Công nghệ – Khi AI và Big Data “điều khiển” cả thế giới
Harari cảnh báo: Chúng ta đang sống trong thời đại mà thông tin nhiều đến mức… chẳng ai biết tin cái gì. Kiểm duyệt không còn là chặn thông tin, mà là “ngập lụt” trong tin giả, tin rác, tin giật gân. AI và Big Data không chỉ thay đổi cách chúng ta làm việc, mà còn định hình cả niềm tin, cảm xúc, và quyết định của mỗi người.
Ví dụ: Bạn nghĩ mình tự chọn mua gì, xem gì trên mạng? Harari bảo: “Xin lỗi, thuật toán đã chọn hộ bạn từ lâu rồi!”
b. Việc làm – Khi robot “cướp” chén cơm
Trong chương “Work”, Harari phân tích tác động của tự động hóa, AI, máy học lên thị trường lao động. Hàng triệu việc làm có thể biến mất, không chỉ những công việc tay chân mà cả những nghề “trí thức” như bác sĩ, luật sư, giáo viên. Ông đặt câu hỏi: Liệu chúng ta sẽ sống trong một xã hội thất nghiệp hàng loạt, hay một “thiên đường” không cần làm việc?
Harari đề cập đến ý tưởng Thu nhập Cơ bản Phổ quát (UBI) như một giải pháp, nhưng cũng cảnh báo: Không có gì là dễ dàng, xã hội cần thay đổi sâu sắc để thích nghi.
c. Chính trị, dân tộc, tôn giáo – Những “câu chuyện” tập thể
Harari “bóc mẽ” các khái niệm quốc gia, tôn giáo, chủ nghĩa dân tộc: Tất cả đều là những “fiction” tập thể mà loài người sáng tạo ra để hợp tác và kiểm soát lẫn nhau. Nhưng trong thế giới toàn cầu hóa, những “câu chuyện” này ngày càng va chạm, gây chia rẽ, xung đột và cả… khủng bố.
Ông hỏi: Liệu chủ nghĩa dân tộc có giải quyết được bất bình đẳng, biến đổi khí hậu, hay chỉ làm mọi thứ tệ hơn? Tôn giáo còn vai trò gì khi khoa học và công nghệ đang “lên ngôi”?
d. Tin giả, khủng bố, và “thế giới nhiễu loạn”
Harari không ngần ngại bàn về fake news, khủng bố, và sự hoang mang của xã hội hiện đại. Ông cho rằng, khủng bố thực ra “yếu ớt” hơn chúng ta tưởng, nhưng lại cực kỳ thành công trong việc gieo rắc nỗi sợ nhờ truyền thông. Tin giả không chỉ là vấn đề công nghệ, mà còn là vấn đề của tâm lý con người: Chúng ta thích tin vào những gì làm mình cảm thấy đặc biệt, hơn là sự thật.
3. Giáo dục, ý nghĩa sống, và “bài học” thực sự
Harari dành nhiều chương để bàn về giáo dục: Trong một thế giới thay đổi chóng mặt, điều quan trọng nhất không phải là nhồi nhét kiến thức, mà là dạy cách tư duy phản biện, giữ bình tĩnh trước thay đổi, và biết “học lại” suốt đời.
Ông cũng đặt câu hỏi về ý nghĩa sống: Khi tôn giáo, quốc gia, thậm chí cả “công việc ổn định” đều lung lay, con người sẽ tìm ý nghĩa ở đâu? Harari không đưa ra đáp án, chỉ nhắc nhở: Hãy tự hỏi, tự nghi ngờ, và tự tìm lấy câu chuyện của mình.
4. Đọc “21 Lessons” để làm gì? Để bớt “ngây thơ” với thế giới
Harari không phải là “thầy bói” đoán tương lai, cũng chẳng phải “thầy giáo mẫu mực” phát bài tập về nhà. Ông giống một người bạn “tám chuyện” thông thái, đôi khi hơi “cà khịa”, luôn nhắc bạn: Đừng tin vào những gì quá dễ tin. Hãy nghi ngờ, hãy đặt câu hỏi, hãy dám nghĩ ngược lại số đông.
Đọc xong, bạn sẽ thấy mình “tỉnh táo” hơn giữa biển thông tin, bớt sợ hãi trước những thay đổi, và… bớt dễ bị dắt mũi bởi những “câu chuyện” tập thể.
5. Một số “bài học” tiêu biểu trong sách
- Disillusionment (Vỡ mộng): Đừng mơ mộng về “giấc mơ tự do” hay “chủ nghĩa dân tộc lý tưởng”. Thế giới không đơn giản như vậy.
- Work (Việc làm): Chuẩn bị tinh thần học lại, đổi nghề, hoặc… sống chung với robot.
- Liberty (Tự do): Khi Big Data biết bạn hơn cả chính bạn, tự do cá nhân sẽ đi về đâu?
- Equality (Bình đẳng): Công nghệ có thể làm giàu cho một số ít, và bỏ lại hàng tỷ người phía sau.
- Community (Cộng đồng): Mạng xã hội kết nối nhưng cũng chia rẽ, tạo “bong bóng” niềm tin và sự cực đoan.
- Meaning (Ý nghĩa): Trong thế giới không còn “chân lý tuyệt đối”, hãy tự tìm lấy ý nghĩa cho mình.
6. Kết: “21 Lessons” – Sách dành cho ai?
- Cho những ai “lạc trôi” giữa biển thông tin, muốn tìm la bàn định hướng.
- Cho những người trẻ chuẩn bị bước vào thế giới đầy biến động, muốn hiểu mình nên học gì, tin gì, và sống thế nào.
- Cho bất cứ ai đang tự hỏi: “Chuyện quái gì đang xảy ra với thế giới này vậy?”
Tóm lại:
“21 Bài Học Cho Thế Kỷ 21” không phải là cẩm nang thành công, mà là bộ “kính lúp” giúp bạn soi kỹ hơn vào thế giới quanh mình. Harari không hứa sẽ làm bạn bớt lo lắng, nhưng chắc chắn sẽ giúp bạn bớt ngây thơ – và đó có lẽ là “bài học” quan trọng nhất để sống sót và hạnh phúc trong thế kỷ 21!
